Het idee voor deze invalshoek schoot me te binnen tijdens een coördinatievergadering tussen het districtshospitaal en zijn gezondheidscentra. Ik kwam er te weten dat koeien aangekocht werden voor enkele gezondheidscentra. “Worden deze aangeworven als verpleegsters?” De logica ontsnapte me ergens op het eerste moment… (een gevoel dat ik trouwens vaker en vaker aangenaam begin te vinden in plaats van frustrerend) Echter, bleek dat de koeien zullen dienen als melkbron daar waar kinderen met malnutritie opgevolgd worden. Toch een goed idee dus.
Geschiedenis
Als ik eventjes heel kort door de bocht ga, zou ik kunnen stellen dat koeien de verdeelsleutel waren bij de indeling in bevolkingsgroepen. Voor de kolonisatie had het toenmalige Rwanda een feodale structuur die een kader vormde voor de verhoudingen tussen tutsi en hutu. De tutsi’s waren degenen die het vee en de grond in bezit hadden. De hutu’s bewerkten het land en waren verantwoordelijk voor het hoeden van het vee. In ruil kregen ze de melk van de koe in vruchtgebruik. Het was dus eerder een socio-economische indeling dan een etnische. Zo kon iemand die door een epidemie al z’n vee verloor ‘degraderen’ van tutsi tot hutu. Het etnische aspect werd pas benadrukt door de Belgische koloniale administratie wanneer de etnie vermeld werd op de identiteitskaart.
Over de conflicten waar Rwanda onder geleden heeft vanaf de jaren ’50 wil ik het hier niet uitgebreid hebben, kwestie van geen oude koeien uit de sloot te halen. Wel vermeld ik dat, in een klein land met een grote bevolkingsdichtheid, de behoefte aan land voor de groeiende veestapel vaak wordt gezien als 1 van de oorzaken van het geweld.
Van ‘Ankole’ over ‘exotique’ tot ‘amélioré’
Gigantische hoorns zijn kenmerkend voor Rwanda’s traditionele Ankole-koeien. Dit ras is oorspronkelijk afkomstig uit het Midden-Oosten en werd door kweektechnieken aangepast. Des te groter de hoorns, des te groter het prestige. De hoorns kunnen tot 1,8m lang worden en spelen een rol in de thermoregulatie van de koe. Daarnaast waren de hoorns ook handig in een leefomgeving die vroeger vaak gedeeld werd met oa. leeuwen. De koeien sliepen in een cirkel met de kalveren in het midden, de hoorns naar buiten gericht tegen indringers.
 |
| Ankole-koeien aan Lac Muhasi |
Trouw, hier ook bekend als ‘malliage’
Elk weekend wordt er hier in Rwanda lustig op los getrouwd. Een nationale sport lijkt het soms, vrienden en collega’s hebben er hun handen vol mee.
Ook bij deze hoeksteen van de samenleving vinden we verschillende koe-aspecten terug. Eerst en vooral is er kort voor het huwelijk ‘la dot’. De verloofde betaalt hierbij een bruidschat aan de familie van het meisje. Ondanks het feit dat het bedrag reeds op voorhand onderhandeld werd, wordt op de dot toch een soort toneel/ceremonie opgevoerd waarbij men op de een of andere manier onderhandelt. 100% begrijp ik het allemaal niet, alles gebeurt in het Kinyarwanda. Echter, na een aantal uren komt men tot een akkoord en tenslotte komt het meisje – die zich ergens in de buurt schuil houdt – te voorschijn… Soit, welke ‘munteenheid’ gebruikt men om de dot te betalen? Jazeker: koeien. Al naargelang afkomst en mogelijkheden van de familie stijgt het aantal en de kwaliteit van de koeien. Gezien een steeds groter deel van de Rwandezen in verstedelijkt gebied woont, betaalt men nu vaak toch het equivalent in Rwandese franken.
 |
| verlovingsdocument, onder puntje 7 de bruidsschat: une vache moderne! |
Een week later is er het echte trouwfeest. Alweer een ganse ceremonie. Hier vinden we de koeien onder de vorm van de Intore-dans. Hoewel de dans eerder een krijgsdans is, heeft men mij toch verteld dat het spreiden van de armen de hoorns van de koeien symboliseert. Aangezien dit vandaag past in mijn verhaal geloof ik dat met plezier.
Taal
Enkele voorbeeldjes uit het koe-kinyarwanda:
- bij een traditionele begroeting: amashyo (‘ik wens je veel vee’) waarop de ander antwoord: amashyo n’gore (‘ik wens veel vrouwelijk vee’, deze geven namelijk melk en kalveren)
- als naam: de dochter van een collega heet Kanyana ofte ‘petite vache’, de zus van een vriendin koos onlangs ‘Sine’ als naam voor haar dochter (=bruine kleur van een bepaald soort koe)
- in uitdrukkingen: ‘Aho imfizi irindirije nihoyimiriza’, letterlijk vertaald : ‘wanneer de stier de koe wil dekken, doet hij dat zonder te wachten’. (kansen grijpen wanneer die zich voordoen…)
 |
| Intore-dansers |
Het geven van een koe aan iemand is in Rwanda het ultieme symbool van respect en vriendschap. Het eerste kalf dat de koe ter wereld brengt, wordt dan terug cadeau gedaan aan de oorspronkelijke gever. Zo wordt het wederzijdse aspect van de vriendschap uitgedrukt.
Na rondvraag blijkt dat verschillende van mijn collega’s effectief koeien bezitten, dit ondanks het feit dat ze in de stad wonen. De koe verkopen, laat staan opeten, kan natuurlijk niet. Dit wil dus zeggen dat men buiten de stad op zoek moet naar een terrein en iemand die de koe zal verzorgen. Dit kost natuurlijk geld, vriendschap kent op deze manier dus een stevige prijs. Een enkele durft stilletjes toegeven dat de koe in deze moderne tijden dan ook wel een beetje als een vergiftigd geschenk kan gezien worden. Of hoe traditie en moderniteit soms moeilijk samengaan…
 |
| typisch Rwandese Imigongo-kunst: gemaakt met gedroogde koeienmest |
Vragen hoeveel koeien iemand bezit, is naar het schijnt niet heel beleefd. Het antwoord is dan ook eerder ontwijkend. Verschillende redenen hiervoor worden aangehaald:
- bijgeloof: zeggen hoeveel koeien je hebt, zou kwade geesten over hen uitroepen
- belastingen: uit vrees erop belast te zullen worden, zoals vroeger het geval was
- privé: het aantal koeien dat je hebt is staat recht evenredig met je rijkdom en dat gaat anderen niet echt aan (zoals een belg je ook niet zal vertellen hoeveel hij op zijn bankrekening heeft staan)
Tot slot: in Rwanda kun je als compliment tegen een meisje zeggen: ‘tu ressembles à une vache’… Echt waar!
In België eens proberen?
